Column #16 BANG

Siela Ardjosemito-Jethoe

Een column over #angst #schuld #schaamte #begrijpen #delen #helen

Inleiding

In de columns die ik schrijf probeer ik mijn eigen ervaringen in de dagelijkse praktijk te koppelen aan grotere processen. Het gaat mij nooit om losstaande incidenten, maar het geheel ervan, in een bredere context, het systemische. Ik heb even de tijd genomen om te reflecteren op een aantal processen die ik in grotere en kleinere vormen de revue heb zien passeren.

In mijn december column beschreef ik een aantal voorbeelden die te maken hebben met hoe er naar kleur gekeken kan worden, vanuit verschillende perspectieven. Met name wanneer het gaat om het bespreekbaar maken van racisme en discriminatie, zie ik een kramp ontstaan. Niet alleen aan de kant van bestuurders, maar ook aan de kant van diegene die de misstanden meemaken en de omstanders die hier getuigen van zijn. Zo ook in de voorbeelden die ik aanhaalde. Inmiddels zijn er naar aanleiding van één van de voorbeelden die ik beschreef, gesprekken geweest met mensen in posities van macht. Mensen die er op aandringen dat ik sommige voorbeelden omwille van veiligheid, beter anders had kunnen beschrijven. Het racisme wat zich ook onder toeziend oog van anderen en dezelfde personen met macht heeft plaatsgevonden, dat wordt niet aangekaart. Over wiens en welke veiligheid hebben we het dan? Wie worden er beschermt en serieus genomen en wie niet? Het heeft mij in elk geval aan het denken gezet over angst, schuld en schaamte, die ik beschouw als slechte raadgevers. Ik ben er zelf helaas niet vrij van, ook ik voel dat ik voorzichtiger word. Ik laat dit stuk door meerdere mensen lezen, omdat ik toch ook het idee heb dat mijn positie in het geding komt.

 

Klokkenluiders

Er zijn door de jaren heen vele klokkenluiders geduid. In de afgelopen 5 jaar worden klokkenluiders in toenemende mate gezien als waardevolle tegengeluiden in een organisatie, juist om de organisatie scherp te houden op de werkethiek en de handelingen die hierbij horen. Er lijkt een grote waardering voor de kracht van klokkenluiders te zijn. Toch zien we in de meeste gevallen, dat het niet goed afloopt met de klokkenluiders in kwestie.

Op 14 december 2017 zet Zembla 10 onthullingen op een rij waarbij klokkenluiders een rol spelen. In de voorbeelden die Zembla noemt staat ook het schrijnende geval van klokkenluider Arthur Gotlieb, die als senior beleidsmedewerker bij de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) werkte. Hij pleegde twee weken na de melding van wanbeleid, zelfmoord. We zien meer recentelijk Fatima Aboulouafa bij de politie, die na veel geprezen te worden om haar moed, toch vertrekt bij de politie. RTL schrijft 21 januari 2021 een artikel over klokkenluider Pierre Niessen (68), hij heeft 9 jaren lang geprobeerd intern de toeslagaffaire aan te kaarten. Inmiddels is Pierre met pensioen, in zijn tijd is er geen gehoor gegeven aan zijn beklag. Hoe belangrijk het signaal ook, de klokkenluiders trekken in de meeste gevallen aan het kortste eind. Ze luiden de klok en worden ofwel ontslagen ofwel hun werksituatie wordt ondragelijk waardoor ze zelf ontslag nemen of ze bewandelen (noodgedwongen) een ander carrière pad.

Double bind

Op het moment dat je als enkeling ervoor kiest misstanden aan te kaarten of daar in elk geval aan begint te denken kom je per direct in een double bind (dubbele binding) terecht. Aan de ene kant wil je het aankaarten, er vindt onheuse bejegening of wangedrag plaats, er wordt gediscrimineerd of er worden racistische uitlatingen gedaan, tegelijkertijd wil je ook je baan blijven houden. Je wil niet als moeilijk of lastig gezien worden. En als vrouw van kleur en nog meer als zwarte vrouw wil je vooral niet weggezet worden als boos of hysterisch. Dan zijn er een aantal zaken die gaan spelen: hoe zeker voel je je over je omgeving? Wat is de status van je eigen positie? En wat is de positie van anderen die omstanders waren van het ‘incident’? Hier speelt bijvoorbeeld ook ervaring, een vaste positie of zzp-basis of een tijdelijk contract, maar ook of je familiair bent of nieuw en hoe anderen je bezien, een rol. Zien anderen je als inhoudelijk kundig?  Vinden zij herkenning in jouw ervaring (met andere woorden, zijn er anderen die mogelijk jouw perspectief delen)? Weet je die te identificeren? En kan je je dan organiseren? Veel onzekerheid dus.

Onlangs bekeek ik de film Picture a Scientist een documentaire over de struggle van vrouwen en daarbinnen de extra struggle van vrouwen van kleur en zwarte vrouwen in de wetenschap. Ze krijgen te maken met misogynie, seksuele intimidatie, uitsluiting, discriminatie, racisme en andere onheuse bejegening. Te midden van dit alles proberen deze vrouwen recht te doen aan hun eigen carrière pad. Ze negeren grotendeels wat ze ondergaan, om hun eigen carrière zogezegd niet te saboteren, ze zijn bang dat wanneer ze iets aankaarten ze nog minder carrière kansen krijgen. De misstanden worden over het algemeen gepleegd door (witte) mannen met macht en ondersteund door (witte) vrouwen in hoge posities, die de positie van het instituut van meer waarde achten. Eén van de vrouwen begint op haar vijftigste radicaal activistisch te worden, tegen die tijd heeft ze al zoveel misstanden meegemaakt, dat ze niet anders meer kan. Gelukkig vindt ze een medestander, die ze voorzichtig peilt over haar ervaringen. Een andere vrouw schudt de dagelijkse sleur van racisme van zich af met een pijnlijke lach. Weer een andere vrouw dient 17 jaar na dato toch een klacht in tegen haar onderzoeksbegeleider. Veel van deze “incidenten” vinden plaats met getuigenis van anderen, die op hun beurt stil zijn gebleven, zij bevinden zich op een andere manier ook in een double bind.

De actieve omstanders (active bystander)

Er is veel gebeurd, ook ik voel mijzelf in een double bind. Ik begin alles te lezen over klokkenluiders en regelingen die intern en extern te vinden zijn. En toch in de personen bij wie ik mijn verhaal doe en zou moeten doen, daar vind ik weinig (h)erkenning. Dus ik sta alleen. Echter is dat wel echt zo?

Ik volg een training active bystander die aangeboden wordt door een werkplek. Daar sluit ik op aan, misschien juist iets waar ik wat aan kan hebben. Aan het begin van de training wordt gesteld, dat de organisatie zich open stelt, tot aan de hoogste bestuurder voor het melden van dit soort “incidenten.” In de training wordt er ingegaan op verschillende manieren en momenten van reageren, wanneer je als omstander getuige bent van onheuse bejegening of andersoortige wangedrag. Er worden tips uitgewisseld en op het hart gedrukt dat het goed is om het aan te gaan. In de film Picture a Scientist, zien we dat er in veel gevallen ook omstanders waren, die op hun beurt stil zijn gebleven. De reden hiervoor was dat ze zich er niet goed bij voelden, maar dat degene die het onderging er zelf ook niks over zei. Ze bleven zelf dus passief en lieten het gebeuren, terwijl het wel een ongemak bij henzelf opriep. In andere gevallen hadden de omstanders niet door, wat er gebeurde met de vrouwen in kwestie, ook al stonden ze met hun neus er boven op. In mijn geval waren er ongeveer 30 passieve omstanders, die allen geen actie hebben ondernomen, niet naar mij noch naar de persoon of mensen in posities van macht. Op deze manier blijft er natuurlijk veel systemisch in stand. Want de verandering van systemen zit in mensen verscholen zo duidt ook mijn gewaardeerde vriendin Jaswina Elahi in haar column van 22 januari 2021.

Eén van de omstanders in de film Picture a Scientist heeft uiteindelijk wel de aanklacht ondersteund door zijn ervaring van de situatie op te tekenen. Bij mij heeft nog niemand zich gemeld.

Omarmen

Laatst maakte Sunny Bergman een serie over oproerkraaiers en het activisme wat hiermee gepaard gaat. De serie gaat deels over een vorm van wakker schudden van de samenleving op verschillende thematieken waarbij er een grote noodzaak is dit aan te kaarten. Die grote noodzaak om iets wat krom is niet recht te praten, maar juist met een vergrootglas te bekijken, te analyseren, hier passende oplossingen, maatregelen c.q. sancties voor te treffen, die blijft.

De oproerkraaiers, worden met angst tegemoet getreden. Ze leggen de vinger op de zere plek en daar komt schuld en schaamte bij kijken. Men is bang om de verandering aan te gaan, men is bang om zich schuldig te voelen en men schaamt zich voor zichzelf of de situatie.

Eén oproerkraaier heeft laatst zijn nest verlaten, op één van de plekken waar ik graag kom. Zijn geluid was een welkome afwisseling, in de hoge mate van gelijkgestemdheid, die er veelal heerst. De kritische blik zorgt ervoor dat er scherp gekeken kan worden naar het inhoudelijke werk. De lacunes kunnen eerder worden gezien en daardoor kan je veel zaken ofwel verbeteren, dan wel iets ergers voorkomen. In de eerder genoemde voorbeelden zien we precies de omgekeerde beweging.

Het is zinvol om de meerwaarde van de oproerkraaiers in te zien. Het is belangrijk dat er een organisatiecultuur is waarbij veiligheid ook bestaat uit begrijpen van perspectieven, het delen hiervan en ruimte creëren om te helen. Dat betekent dat oproerkraaiers vooral omarmd dienen te worden, omdat zij zichtbaar maken waar er nog werk aan de winkel is. Wees als organisatie en meer nog als persoon in machstpositie, vooral niet bang zou ik zeggen.